Vrelo-Šarkamen

Rimsko nalazište Vrelo iz IV veka nalazi se na levoj obali Vrelske reke, 6 km zapadno od sela Šarkamen kod Negotina. Ovaj lokalitet prvi je zabeležio Feliks Kanic 1889. godine, a arhitekta Đurđe Bošković je 1947. godine skicirao vidljive objekte: utvrđenje, most i hram na levoj obali, i terme na desnoj obali Vrelske reke. Prva arheološka istraživanja na Šarkamenu preduzeli su kustosi Muzeja Krajine u Negotinu, Milica i Đorđe Janković, 1975. godine, kada su nađeni delovi carske porfirne skulpture. Istraživači su ovu statuu od skupocenog kamena opredelili u tetrarhijski period, a utvrđenje su datovali u ranovizantijsko vreme, VI vek.

U periodu od 1994. do 2003. godine SANU, Arheološki institut u Beogradu i Muzej Krajine u Negotinu vršili su sistematska arheološka istraživanja ovog nalazišta. Otkriveno je više objekata na levoj i desnoj obali Vrelske reke, među kojima su najznačajniji utvrđenje carske rezidencije i memorijalni kompleks sa carskim mauzolejom i konsekrativnim tumulom. U mauzoleju su otkriveni kremirni ostaci carice sa setom ličnog zlatnog nakita, tri ogrlice, tri prstena, dve naušnice, jednog priveska i para vitičarki, ukupne težine od oko 250 grama. Osim seta zlatnog nakita s ostacima kremirane pokojnice pohranjeno je i 9 votivnih pločica od zlatnog lima sa utisnutim aversima tetrarhijskog zlatnog novca, aureusa, na kojima su identifikovana imena careva Dioklecijana, Konstancija Hlora i Maksimina Daje.

Na temelju spomenutih istraživanja, utvrđenje i memorijalni kompleks se datuju u početak IV. veka i pripisuju se tetrarhu Maksiminu Daji (305-313. godine), a Mauzolej njegovoj majci, sestri cara Galerija. Takođe, utvrđeno je da je kompleks na Šarkamenu podignut prema palati cara Galerija Felix Romuliana na Gamzigradu i memorijalno-sakralnom kompleksu na Maguri, posvećenom caru i njegovoj majci Romuli.

Vrelo-Šarkamen je ekskluzivan spomenik rimske kulture, a zlatni nakit iz mauzoleja, koji se sa sigurnošću može pripisati ženi iz carske porodice, je spektakularan nalaz, jedinstven na prostoru Rimskog carstva.

U tri kampanje arheoloških iskapavanja (2013-2015. godine) pažnja je usredsređena na dva sektora utvrđene palate – monumentalnu jugoistočnu kulu kružne osnove (kula 8) i zapadnu kapiju sa pripadajućim kulama, od kojih je južna poligonalna (kula 1), a severna kružna (kula 2). Konzervatorsko-restauratorski radovi su delom izvedeni 2014. godine na jugoistočnoj kuli, a iste godine je otkriven njen ulaz, sa monumentalnim stepeništem, jedinstvenim arhitektonskim rešenjem u rimskom fortifikacionom graditeljstvu, kao i ostaci starijeg utvrđenja vile (’’villa rustica’’), koja je prethodila izgradnji carske rezidencije – kula kvadratne osnove sa delom istočnog i južnog bedema, ukomponovani u fortifikaciju palate. Ovo je uslovilo nastavak radova u jugoistočnom delu utvrđenja, gde je 2015. godine uz južni bedem, zapadno od ulaza u jugoistočnu kulu, otkriven objekat za vodosnabdevanje, vodotoranj – ’’castellum aquae’’, sa sistemom dovodnih i odvodnih kanala i taložnika. Voda je u utvrđenu palatu dovođena sa juga, najverovatnije akveduktom (’’aquaeduct’’), koji je premošćavao dolinu Vrelske reke, možda sa izvora ove rečice iz pećine, sa Vrela. Razlog izgradnje ovog vodovoda, u okruženju koje je bogato vodom i izvorima, najverovatnije treba tražiti u njenim lekovitim svojstvima, koja su Rimljani veoma cenili. S obzirom da je Maksimin Daja podigao rezidenciju u rodnom mestu, po uzoru na ostale tetrarhe, sigurno su mu bila poznata blagotvorna svojstva vrelske vode. Inače, očuvana rimska postrojenja za snabdevanje vodom, vodotornjevi, su veoma retka, a u našoj zemlji su otkrivena samo još u blizini palate Mediana, koju je u IV. veku podigao car Konstantin Veliki u Nišu i na Caričinom Gradu (’’Iustiniana Prima’’) kod Lebana, gradu i arhiepiskopskom sedištu, koje je u svojoj postojbini podigao car Justinijan I u VI veku.

Osim toga, otkriveno je i spoljašnje lice jugoistočne kule, njeni spojevi sa istočnim i južnim bedemom i njen središnji kontrafor, jedinstvene konstrukcije, a sve u cilju završetka konzervatorsko-restauratorskih radova na ovom objektu sledeće godine.

Istraživanja ovog, u svetu jedinstvenog, arhitektonskog kompleksa, značajna su kako za arheologiju i istoriju naše zemlje i šire Rimskog carstva, tako i za razvoj kulturnog turizma u Negotinskoj Krajini i Srbiji. Naime, arheološka iskopavanja, praćena konzervatorsko-restauratorskim radovima na arhitektonskim spomenicima, preduslov su za prezentaciju i promociju rimskog nalazišta u Šarkamenu, kome je 1994. godine dodeljena kategorija kulturnog dobra od velikog značaja za Republiku Srbiju.